Insan dogasi”, “özgür irade” ve “imâmet” kavramlariyla çerçevesini belirledigim bu makalede, Imam-i Â’zam’in insan hakkindaki görüslerini felsefî açisindan degerlendirmek amaçlanmistir. Bu amaç dogrultusunda, Islam medeniyet ve maneviyatinin “imâm-i âzami” (en büyük imami) olarak asil adiyla Nûman bin Sâbit, künyesi ile de Ebû Hanife’nin, insani anlama yolunda bize evrensel düzlemde gerekli olan temelleri saglamada yardimci olacagi düsünülmüstür.

Bu çalismada, insan iliskileri baglaminda yalnizlik ve birliktelik kavramlari üzerinde durulacaktir. Çünkü insan iliskileri konusunda karsimiza çikan en önemli durumlar, yalnizlik ve birlikteliktir. Insanlarin birbirleriyle çesitli iliskiler kurdugunu biliyoruz. Yalnizlik, insanin varolusunu anlama bakimindan önemli bir kavramdir. Sosyolojik yalnizlik ve varolussal yalnizlik seklinde bazi ayrimlar yapilabilir. Yalnizlik karsisinda insanlarin ask ve dostluk gibi kavram ve degerlere yöneldikleri saptanabilir. Yalnizlik ve birliktelik, birbiriyle etkilesim içinde olan durumlardir.

Allah’in kelami olarak Kur’an-i Kerim, kelam disiplini basta olmak üzere Islam düsünce geleneginde muhtelif sekillerde tartisma konusu olmustur. Kelam ekolleri bu meseleyi Allah’in isim ve sifatlari, kelamin ezelî olup olmamasi, Kur’an’in harf ve sözcüklerinin konumu gibi açilardan tartismis ve Islam düsünürleri de bu ekoller arasindan birini tercih ederek digerlerini elestiriye tabi tutmustur. Inanç ve usul konusundaki problemleri Allah’in Kelami meselesiyle iliskilendiren Davud elKayserî ise bu meselede farkli görüslere karsi tutumunda özgün bir yaklasim gelistirmis, fikirlerini de benzer bir yolla temellendirmistir. Bu makalede onun Kesfü’l-Hicâb an Kelâmi Rabbi’l-Erbab adli eserinden hareketle Allah’in Kelami konusundaki görüsleri degerlendirilecektir.

Dâvûd el-Kayserî, hem Türk-Islam düsüncesinde, hem de bazi felsefi düsüncesiyle genel felsefe tarihi içerisinde özel ve önemlibir yere sahip bir düsünürdür. Genelde, vahdet-i vücûdçu tasavvuf anlayisina bagliligindan dolayi bir mutasavvif olarak görülür ise de, o ayni zamânda büyük bir filozoftur. Bugün biz onu “sûfî filozof” olarak nitelersek, bu daha dogru bir niteleme olur. Geçmiste herkes Dâvûd el-Kayserî’yi Ibnü’l-Arabî’yi anlamak için okudugundan onu sadece vahdet-i vücûdu sistemli bir sekilde anlatan düsünür olarak görmüstür. Oysa hemen hiç okunmadigini sandigimiz özgün eserleri, hatta serh türü eserleri içindeki pek bilinmeyen düsünceleriyle Dâvûd el-Kayserî, Ibnü’l-Arabî’den daha özgün ve önemli bir düsünürdür.

Selçuklular döneminde yetisip, Osmanli’nin ilk müderrisi olan ve Osmanli düsünce geleneginin olusmasina büyük katki saglayan Dâvûdü’l-Kayserî, tasavvuf felsefesi alanindaki çalismalari ile dikkat çeken bir âlimdir. O da diger mutasavviflar gibi bu âlemin olusunu açiklamak için Hakikat-i Muhammediye nazariyesini benimsemistir. Bu nazariyeyi açiklarken de sârihi oldugu Ibnü’lArâbî’nin etkisi çok açiktir. Ona göre Hakikat-i Muhammediye, varligin ilk ilkesi, en kâmil (insan-i kâmil) ve en güzel hasletlerin mensei ve örnegidir. O, sadece sezgiyi benimseyen bir sûfî olmamis; akil ile birlikte kesf, ilham gibi bilgi kaynaklarini da önemseyen ve eserlerinde bunlari kullanan bir âlim olmustur.

Felsefi anlamda fark ve çoklugun söylemi olan postmodernite, yirminci yüzyilin ikinci yarisinda özellikle Fransiz felsefe geleneginde etkili olan felsefi bir kavramdir. Postmodernite sözlük anlamiyla modernite sonrasini tanimlamada kullanilsa da felsefi anlamda modernite sonrasindan daha çok, modernitenin yeniden yazilmasi veya sorgulanmasi anlaminda ona karsit olan bir süreci degil onun içinde gerçeklesen bir dönüsümü tanimlamada kullanilir. Bu anlamda postmodernite modernite karsiti olmayip, modernitenin totaliter tezlerine, bilimle temellenen üstanlatilarina yönelik bir kusku ve sorgulamadir. Lyotard’a göre postmodernite modernitenin bilgi ve bilim alaninda kurdugu tümel ve dislayici üstanlatilarini sorgulayarak, totaliter dil oyunlarinda degisim ve dönüsümü ifade eder. Filozofa göre postmodernite modernitenin totaliter üstanlatilarina bagli söylemlerinden, dil oyunlarinin veya söylem türlerinin çokluguna geçistir. Postmodernite söylem türleri arasinda özellikle bilimsel bilginin üstünlügüne dayali hiyerarsik, otoriter dil yapilarini bozarak; onun yerine fark ve çoklugun anlatisina dayali söylem türlerini olusturur. Bu çalismada modernitenin bilgi ve bilim alanindaki üstanlatilarini neden ve nasil yitirdigi; buna bagli olarak da postmodernitede fark ve çoklugun söyleminin neden ve nasil olanakli oldugu Lyotard felsefesi baglaminda degerlendirilecektir.

Muhabbet, tasavvufî düsüncedeki baslica konulardan biridir. Tasavvuf tarihinin ilk dönemlerinden itibaren bazi sûfîlerin görüslerinin temelini teskil eden muhabbet ve ask konusu, zamanla tasavvufun ana temalarindan biri haline gelmistir. Makalemizde, Osmanli Cihan Devleti’nin kurucu müderrisi ve Ekberî gelenegin önemli bir Fusûs sârihi Davud el-Kayseri’nin Muhabbet-i Hakikiyye Risâlesinden hareketle muhabbet konusundaki görüsleri ele alinmistir. Davud el-Kayseri, konuyu vahdet-i vücûd anlayisi dogrultusunda ele alir. Ekberî gelenek çizgisinde var olusu, zatî muhabbete istinat ettirir. Vahdet-i vücûd anlayisinda varlik mertebeleri, Allah’in zatina bagli sifat ve isimlerin zuhuru seklinde görüldügü gibi muhabbeti de bu tasnife uygun bir taksimle izah eder. Her bir mertebedeki muhabbetin idrâki ise Davud el-Kayseri’ye göre kisinin ruhu, kalbi ve nefsi itibariyle o mertebenin geregi olan letâfete ulasmasina ve hicâplardan arinmis olmasina bagli görülmektedir.

Düalizm, kendi içinde bir takim farkliliklar içerse de en temelde ruh ve bedeni birbirine indirgenemeyen iki ayri töz olarak kabul eder. Esas problem, birbirinden bagimsiz iki ayri tözün nedensel olarak açiklanmasi ile ilgilidir. Klasik felsefedeki ruh-beden problemine iliskin tartisma, zihin felsefesinde zihin-beden problemi olarak karsimiza çikmaktadir. Bu noktada Ryle, özellikle Descartes ile özdeslesmis Kartezyen düalizminin aksine zihin-beden ayrimini elestirerek; bedenden ayri, bedenden ve davranistan bagimsiz zihin anlayisina karsi çikmaktadir. “Makinedeki hayalet dogmasi” olarak adlandirdigi zihin-beden ayrimini, kategori hatasi olarak nitelendirmekte ve zihin-beden düalizminde yapilan kategori hatasini günlük hayattan verdigi örnekler ile temellendirmeye çalismaktadir. Sonuç olarak bu makalede, Ryle’in Descartes üzerinden düalizm ögretisine getirdigi elestiriler, kategori hatasi saptamasindan hareketle; zihin, bilinç ve içebakis kavramlari baglaminda degerlendirilmektedir.